چکیده 

هموسیستئین (Hcy) یک آمینواسید سولفوره است که نقش کلیدی در مسیرهای متیلاسیون و ترانس‌سولفوراسیون دارد، در بسیاری از بیماری‌ها همچون بیماری های قلبی-عروقی، نورودژنراتیو، کلیوی، استخوانی و اختلالات متابولیک ارثی اهمیت بالینی دارد. اندازه‌گیری تیپیکال «هموسیستئین کل» در پلاسمای خون استاندارد بالینی است؛ اما روش‌های تحلیلی مثل  HPLC ، LC–MS/MS، ایمنواسی و آزمون‌های آنزیمی از نظر حساسیت، ویژگی و قابلیت تکرار متفاوت‌اند. این مقاله مروری به زبان فارسی تهیه شده و شواهد و روش‌ها از مطالعات و مرورهای منتشرشده از سال 2020 تاکنون را گردآوری و راهنمایی عملی برای آزمایشگاه و بالین‌گر ارائه می‌دهد.

۱.  اهمیت بالینی و ارزش اندازه‌گیری

• دلایل بالینی برای درخواست آزمایش: بررسی کمبودهای ویتامین‌های B6/B9/B12، ارزیابی ریسک قلبی‌عروقی، پیگیری بیماران با کلیه ‌پولی‌پاتی مزمن، بررسی در اختلالات نورولوژیک (مثلاً دمانس) و تشخیص تأییدی یا پیگیری افراد مبتلا یا مشکوک به هموستینوریا (homocystinuria).
• ارزش پیش‌بینی/تشخیصی: شواهد نشان می‌دهد افزایش هموسیستئینِ  با افزایش ریسک بیماری‌های قلبی عروقی ارتباط دارد، اما درمان مداخله ای پایین‌آوردن Hcy مثلاً با فولیک اسید در همه مطالعات منجر به کاهش قطعی مرگ‌ومیر ناشی از بیماری های قلبی‌عروقی نشده است؛ بنابراین کاربرد بالینی مناسب، هم‌ارزیابی با دیگر فاکتورها و هدفگذاری جمعیت درست است.

۲.  فیزیولوژی کوتاه (برای تفسیر نتایج)

هموسیستئین از متیونین تولید می‌شود و یا از طریق مسیر بازگشت به متیونین (رمتیلاسیون با نیاز به متیل‌فولات و ویتامین(B12) و یا مسیر ترانس‌سولفوراسیون (کاتالیز توسط CBS و نیاز به ویتامین B6) متابولیزه می‌گردد. جهش‌های ژنی در آنزیم‌های مرتبط مثلاً (CBS) ،  (MTHFR) می‌تواند به هیپرهموسیستئینمی و در موارد شدید به هموستینوریا منجر شود. این زمینه مکانیزمی برای بسیاری از ارتباطات پاتوفیزیولوژیک با اندوتلیوم، استرس اکسیداتیو و چسبندگی پلاکتی است.

 

۳. نمونه‌ها و فاکتورهای پیش‌آزمایشی

• نمونه استاندارد : پلاسما EDTA یا لوله با ضد انعقاد مناسب برای اندازه‌گیری «هموسیستئین کل»؛ نمونه باید تا حد امکان سریع جدا و یخچال/ فریز شود یا مطابق دستورالعمل روش نگهداری شود، زیرا هموسیستئین از پروتئین‌ها آزاد می‌شود و شرایط کاهش/ اکسایش روی نتیجه اثر می‌گذارد.
• ادرار : در هموستینوریا و بعضی مطالعات تخصصی می‌توان هموسیستئین ادراری اندازه‌گیری کرد؛ افزایش قابل ملاحظه هموسیستئین ادراری در هموستینوریا کلاسیک دیده می‌شود و برای تشخیص تأییدی و مانیتورینگ گاهی مفید است. در کاربردهای دیگر بالینی، هموسیستئین خون معمولاً حساس‌تر و استانداردتر است.
• عوامل مؤثر: روزه‌داری، مصرف داروها (متفورمین، متوترکسات و ...)، سیگار، سن، جنس، عملکرد کلیه و وضعیت تغذیه‌ای (ویتامین‌ها) روی سطح Hcy اثر دارند؛ بنابراین در تفسیر این موارد را لحاظ کنید.

۴. روش‌های تحلیلی — مقایسه و مزایا/معایب

۴.۱ کروماتوگرافی مایع با آشکارسازی فلورسانس (HPLC-FD)

• ویژگی‌ها: روش مرجع تاریخی در بسیاری آزمایشگاه‌ها؛ نیاز به مشتق‌سازی قبل از تزریق برای آشکارسازی فلورسانس دارد.
• مزایا/معایب:  دقیق و قابل‌اطمینان ولی زمان‌بر و نیازمند آماده‌سازی نمونه تخصصی. در مطالعات مقایسه‌ای، نتایج HPLC-FD اغلب به‌عنوان مرجع در نظر گرفته شده‌اند.

۴.۲ LC–MS/MS (ایزوتوپ داخلی، ID-LC–MS/MS)

• ویژگی‌ها: حساسیت و اختصاصیت بالاتر، توانایی اندازه‌گیری دقیق "توتال  هموسیستئین" با کمترین تداخلات، قابلیت اتوماسیون و استانداردسازی با ایزوتوپ‌های نشاندار.
• مزایا/معایب:  بهترین دقت در مطالعات اخیر؛ اما هزینه و نیاز به تجهیزات تخصصی و کنترل کیفیت دقیق دارد. در دهه اخیر گسترش یافته و مروری روی کاربردهای بالینی و عملیاتی LC–MS/MS  منتشر شده است.

 

۴.۳ ایمنواسی‌های شیمی‌لومی‌نسانس (CLIA) و ایمنواسی‌های تجاری

• ویژگی‌ها: مناسب برای آزمایشگاه‌های بالینی با حجم بالا، سریع و خودکار.
• مزایا/معایب: سرعت و سهولت، اما در مقایسه با HPLC یا LC–MS/MS گاهی مقادیر بالاتری گزارش می‌شود یا اختلاف سیستمی وجود دارد؛ بنابراین در مقایسه و تفسیر باید نوع روش را در نظر گرفت.

۴.۴ روش‌های آنزیمی/تخمیری و دیگر تکنیک‌ها

روش‌های آنزیمی و رنگ‌سنجی قدیمی‌تر یا برای کاربردهای خاص توسعه یافته‌اند؛ در عمل امروزی بیشتر به‌عنوان روش‌های پشتیبان یا برای تجهیزاتی با امکانات محدود به کار می‌روند.

۵. تفسیر نتایج و محدوده‌های مرجع

محدوده مرجع ممکن است بین آزمایشگاه‌ها و روش‌ها متفاوت باشد؛ معمولاً «هموسیستئین پلاسمایی کل» بالغین طبیعی در حدود ۵–۱۵ μmol/L گزارش می‌شود، اما این مقدار با سن و جنس تغییر می‌کند و سنین بالا/کلیه‌پولی‌پاتی می‌تواند آن را بالا ببرد. هر آزمایشگاه باید محدوده مرجع خود را تعیین یا از منابع معتبر استفاده کند.

۶. کاربردهای بالینی (شرح بیماری‌ها)

• هموستینوریا (classic homocystinuria): بیماری ارثی (معمولاً کمبود CBS که با افزایش زیاد Hcy در خون و ادرار، مشکلات چشمی (عدسی)، اختلالات اسکلتی-عضلانی، عروقی و تأخیر رشد همراه است؛ اندازه‌گیری هموسیستئین خون و ادرار برای تشخیص و مانیتورینگ ضروری است.
• بیماری‌های قلبی-عروقی: سطح بالا مرتبط با افزایش ریسک بیماری عروق کرونر، سکته و بیماری عروقی محیطی؛ اما تأثیر درمان کاهش Hcy روی نتایج قلبی-عروقی پیچیده است. Hcy   به عنوان یک نشانگر خطر بالقوه در کنار دیگر فاکتورها مفید است.
• بیماری کلیوی مزمن (CKD): اختلال در دفع و متابولیسم باعث افزایش Hcy می‌شود و سطوح بالاتر با پیش‌آگهی بدتر مرتبط است؛ در پژوهش‌ها هم اندازه‌گیری خون و هم ادرار مورد ارزیابی قرار گرفته‌اند.
• اختلالات نورودژنراتیو و روان‌پریشی: مطالعاتی ارتباط بین Hcy بالا و اختلالات شناختی، آلزایمر و افسردگی گزارش کرده‌اند؛ شواهد زمینه‌ای و مکانیکی (متاآنالیزها و مطالعات مِندلیِن رندومایزیشن) در دست بررسی است.
• استخوان و ریسک شکستگی: شواهدی از ارتباط بین Hcy بالا و کاهش کیفیت استخوان/افزایش خطر شکستگی وجود دارد؛ اما شواهد قطعی مداخله‌ای هنوز محدود است.

۷. توصیه‌های عملی برای آزمایشگاه بالینی

1. انتخاب روش:  اگر هدف پژوهشی یا نیاز به بیشترین دقت است، ID-LC–MS/MS انتخاب اول باشد؛ برای خدمات روتین با حجم بالا، ایمنواسی‌های خودکار قابل قبولند اما کالیبراسیون و کنترل کیفیت با روش مرجع مهم است.
2. کنترل کیفیت و استانداردسازی: استفاده از نمونه‌های کنترل با مقادیر معلوم، شرکت در برنامه‌های ارزیابی توانایی بین‌آزمایشگاهی و اعلام روش تحلیل در گزارش جواب (تا تفسیر بالینی صحیح انجام شود.
3. آگاه‌سازی بالینی: پزشک را در مورد عوامل مؤثر (مصرف داروها، اختلال کلیه، وضعیت ویتامینی، نیاز به روزه‌داری) مطلع سازید تا تفسیر درست انجام شود.

۸. اندازه‌گیری هموسیستئین در ادرار — موارد خاص

در هموستینوریا کلاسیک افزایش قابل‌توجه Hcy ادراری مشاهده می‌شود و اندازه‌گیری ادرار در تأیید تشخیص، همراه با اندازه‌گیری متیونین و اسیدآمینه‌های پلاسما، ارزش دارد. در سایر شرایط بالینی، کارایی و استانداردسازی اندازه‌گیری Hcy ادراری کمتر تثبیت شده است، ولی در برخی مطالعات سنجش هم‌زمان خون و ادرار اطلاعات تشخیصی و پیش‌بینی‌کننده بیشتری فراهم کرده است.

۹. نکات پژوهشی و روندهای جدید 

• افزایش استفاده از LC–MS/MS برای دقت و اختصاصیت بالاتر و توسعه روش‌های ID-LC– MS/MS   استاندارد شده.
• تمرکز بر استانداردسازی و بازتولیدپذیری بین آزمایشگاه‌ها — مطالعات مقایسه‌ای بین CLIA، HPLC و LC–MS/MS برای تعیین تفاوت‌های سیستماتیک و نیاز به اصلاح یا کالیبراسیون.
• تحقیقات پیوسته در زمینه ارتباط علت-معلولی مثلاً با روش‌های Mendelian  randomization  که نتایج مبهم و گاهی متناقض را روشن‌تر کند.

۱۰. جمع‌بندی و پیشنهادات کاربردی

اندازه‌گیری هموسیستئین کل پلاسما یک آزمایش مهم برای تشخیص اختلالات متابولیک، ارزیابی ریسک در برخی شرایط و پیگیری درمان‌های تغذیه‌ای/ویتامینی است. انتخاب روش تحلیلی باید بر اساس نیاز دقت، حجم نمونه و امکانات آزمایشگاه انجام شود؛ اگر امکان دارد برای مطالعات مرجع از  LC–MS/MS  استفاده شود و برای خدمات روزمره از کیت‌های ایمنواسی با کنترل کیفیت قوی. برای تشخیص هموستینوریا، ترکیب اندازه‌گیری پلاسما و ادرار همراه با پروفایل اسیدآمینه‌ها توصیه می‌شود.